اسناد آبی استان

 

استان ایلام بدلیل شرلیط ویژه اقلیمی ووضعیت آب وخاک ، قدمتی تاریخی وسابقه ای بس کهن دارد .
همین ویژگیها ودیگرپارامترهاسبب اسقراروسکونت انسانهای اولیه دراین منطقه بوده است که آثار ، شواهدوبقایای ابنیه های تاریخی متعددومتنوع نظیربازمانده های صنعت آب ونیزآثارواماکن باستانی مبین سابقه طولانی استان ایلام وغنای تاریخی آن است .
واقعیت امراین است که تاکنون آنگونه که بایدوشایدتحقیقاتی درخصوص چگونگی استفاده اقوام گذشته ازآب ، صورت نگرفته است . نتیجه حفاریهای انجام شده درمناطقی ازاستان ماننده دره شهر ، دهلران و دیگرمناطق استان ، نشانگراین واقعیت است که بیشترمناطق ایلام محل سکونت واستقرارانسانهائی درطی قرون واعصارگذشته بوده ودراین ادوارانسان ازاین منطقه استفاده نموده وبامحیط زندگی ، سازش داشته است وبابهره گیری ازشرایط اقلیمی ووضعیت آب وخاک مناسب درجهت بهبودوضعیت اقتصادی ومعیشتی خودکوشیده است .
هرچندتاکنون تحقیقاتی درخصوص صنعت آب ادوارمختلف استان ایلام صورت نگرفته اما شادروان دکترعلی محمدخلیلیان رئیس انجمن باستان شناسی ایران چندماه پیش بعنوان مقدمه شروع همکاری باموزه ملی آب اداره کل امورآب استان ایلام ، اطلاعاتی کلی ارائه کردندکه نشانگرترویج آبیاری زراعی دریکی ازمراحل سازش انسانهای ساکن درمنطقه بوده است .

ایشان سه دوره سازش انسان بامحیط دراستان ایلام رابدین شرح عنوان فرمودند :
1. اولین دوره که تا 10000 یا 8000 سال قبل ازمیلادادامه داشته که این دوره مربوط به زمانی است که ساکنان منطقه ازراه شکاروجمع آوری خوراک امرارمعاش می کردند .
2. دومین دوره تا 5500 سال قبل ازمیلادادامه داشته که انسان شروع به زراعت واهلی کردن حیوانات ازقبیل بزومیش نموده است .
3. سومین مرحله مربوط به زمانی است که انسان شروع به آبیاری وگشت گندم ، جو ، ماش ، کتان وعدس نموده است .

دکترخلیلیان تصریح کردندکه بررسیهاوتحقیقات علمی بعمل آمده دردهلران ومناطق علی کش وبزمرده وتپه سبزآثاراستقراروشواهدعینی ازسه دوره فوق رابصراحت بدست داده وازهزاران دانه کربنیزه شده بدست آمده استنتاج می شودکه انسانهای این دوره کاملأ بامحیط جلگه ای خودراسازش داده اند .
درحدود7500 سال پیش درمنطقه جنوب غربی ایران وازجمله دراستان ایلام وبخصوص منطقه دهلران تحولات شگرفی صورت گرفته که حاصل آن زندگی شهرنشینی وافزایش جمعیت ونوآوریهای عمده نظیرشروع آبیاری و ..... بوده است .
درحدود5500 سال پیش ازمیلاداستفاده ازآبیاری بامتدهای پیشرفته تروزراعت غلات اصلاح شده ساکنان منطقه رابسوی تمدن ومسیرتکامل اقتصادی کشانده است .
بایدتوجه داشت که درارتباط بانحوه اسکان بشر چهارنوع عمده محل سکونت درجنوب غربی ایران وازجمله استان ایلام بشرح زیر دیده می شود :

 

چشمه هاوقنوات شهرستان ایلام
روشهای توزیع وآزمایش آب درگذشته
درنقاط مختلف شهرستان ایلام درگذشته چشمه ها وقنواتی وجودداشته که ازآنهابرای شرب وآبیاری زمینهای کشاورزی استفاده می شد . هرچندبراثرشهرسازی اکثرچشمه های شهرستان ایلام ناپدیدوقنوات یادشده نیزمتروکه شده اندامابلحاظ اهمیت موضوع معروفترین چشمه هاوقنواتی که درقدیم الایام دراین شهرستان موجودبوده اندمعرفی میگردند .
الف : چشمه ها
درگویش ایلامی به چشمه کینی ( kayni ) گفته می شود ، مهمترین چشمه های شهرستان ایلام عبارتند از :
کورگه ، چنار ، بی بی ، باخ شاوان ( باغ شعبان ) کینی قل قل ، آغازیوا ، کینی بیمار ، کینی انجیر ، کینی کچله ( کچله درگویش محلی به ظروف گلی وسفالی اطلاق می شود . )
ب : قنوات
1 – قنات نام دنانان                      2  – قنات آزلوار 

3 – قنات چشمه قنداقه ( خناخه )   4  – قنات سراب عطش          
تاریخ دقیق حفرقنوات مذکورمشخص نیست اماریش سفیدان ومعمرین محلی به نقل ازاجدادخودتاریخ حفرقنوات رامربوط به عهدگاوریا گبر ( شایدمنظورانسانهای اولیه ساکن دراین منطقه که دارای دین زردشتی بوده اندباشد . ) می دانند .
یادآوری می شوداستان ایلام ازغنای تاریخی قابل توجهی برخورداراست ودراین منطقه چشمه های پرآبی جریان داشته تاآنجاکه برخی ازسیاحان که درگذشته ازاین محل دیدن کرده اندازآب گوارای چشمه های ایلام یادنموده اند .

اصطلاحات وواژه های مربوط به آب وآبیاری :
درگویش ایلامی آب را آو ( av )  وچشمه را کینی ( kayni  ) می گویند .
بررسیهای بعمل آمده نشان می دهدکه درگذشته استفاده ازآب نهرها ، چشمه هاوقنوات باهدف آبیاری اراضی کشاورزی طبق رسوم خاصی انجام می شدکه درابتداباواژه هاواصطلاحات وگویش محلی مربوط به آب وآبیاری آشنامی شویم :
• آو = آب
• آوبش = تقسیم آب ، توزیع آب
• پاشارآو = مقدارآبی که پس ازآبیاریدرانتهای مزرعه جمع می شدوازآن برای آبیاری زمین همجواراستفاده می گردید
• تال = جوی منشعب ازنهروچشمه اصلی ، جوب فرعی
• آومال = غرقابی کردن مزرعه ، آومال نیزبه نگهبانی که ازسوی صاحبان زمینهابرای نگهبانی مزرعه برروی تال ( جوب فرعی ) گذاشته می شد ، آومال گفته می شد ، درعین حال کسی که درغرقاب نمودن مزرعه فعالیت داشت به همین نام خوانده می شد .
• بنه جویابنه بنه جوب = نهراصلی ، چشمه اصلی
• میرآو = میراب
• آویار = آبیار

تعیین  مدت آبیاری :  
درازمنه قدیم چون ساعت کمیاب وگاه نایاب بوده لذابرای تعیین مدت آبیاری درقطعات کوچک ازسایه درختان یاسایه بیل استفاده می گردیدوبرای آبیاری اراضی کشاورزی وسیع ازطول نیمروزویاشبانه روز بهره گیری می شد .
روش توزیع آب درگذشته :
برای توزیع عادلانه آب درگذشته ازچوب استفاده می شد ، بدین ترتیب که درابتدای هرتال ( شاخه فرعی ) تخته سنگهائی قرارمی دادند وفاصله بین دوتخته سنگ رابه وسیله قطعه ای چوب مشخص مینمودند ودرکف ( حدفاصل بین تخته سنگها ) نیزسنگ دیگری قرارمی دادندوعمق آب خروجی نیزبه وسیله چوب مذکوراندازه گیری می شد وبااندکی جابجائی درتخته سنگهاآب راکم وزیادمی کردند .
توزیع عادلانه آب بانظارت وبه وسیله میرآو ( میرآب ) انجام می شدوازسوی صاحبان زمینهای زراعی اشخاص که به آنان آومال نیزاطلاق می شدبرای جلوگیری ازکم وزیادکردن آب می گماردند .
نحوه لایروبی بنه جو ( بنه جوب ) :
عملیات لایروبی بنه جوب ( نهرومسیرچشمه اصلی ) رااصطلاحأ کارجومی نامیدند .
کارلایروبی بنه جودراوایل فصل زراعی ( هرسال یکبار ) به وسیله عموم کشاورزانی که ازبنه جواستفاده می کردند انجام می شد .
صاحبان زمینهائی که درمحل نبودندویابعلت کهولت سنونداشتن فرزندپسرقادربه مشارکت درکارجونبودند ، مجبوربه تأمین ناهارکارگران وشرکت کنندگان درکارجوبودندکه این نوع پذیرائی را ( خرج کشیدن ) می گفتند .
نحوه آزمایش وتشخیص آب سبک وسنگین :
معروف است که درگذشته حکام ووالیان ایلام وپشتکوه غالبأازآب چشمه های آغازیوا(آغازیوانام یکی اززنان والی ایلام وپشتکوه است که خان والی این نام رابرروی چشمه مذکورگذاشته است ) کینی بیمار وبدوله برای شرب استفاده می کردندچراکه معتقدبودندکه آب این سه چشمه برسایرچشمه هارجحان وبرتری داشته ، لذا آنرا سبک می دانستند .
تشخیص آب سبک ازسنگین بدین صورت بودکه یک ظرف مشخصی راازآب هریک ازچشمه هاپرکرده معادل هریک راپارسنگ می گذاشتند واین عمل رابرروی آب هریک ازچشمه هاتکرارمی نمودند . لذاآب هرچشمه ای که پارسنگ کمتری برمیداشت آنراآب سبک می دانستند وچون آب چشمه های آغازیوا ، بدوله ( درمهران ) وکینی بیمار سبکترتشخیص داده شدبودآب این چشمه هارابرای شرب خانواده والیان مورداستفاده قرارمی گرفت . گفته می شودفرماندارانی که درگذشته به حکومت ایلام منصوب می شدندازآب چشمه های فوق بخصوص چشمه بدوله درمهران که آب گوارائی داشته برای شرب استفاده می نمودند .  
 

تونل وقنوات :
 
درجای جای استان ایلام قنوات متعددی وجودداردکه قدمت تاریخی آنهااکثرأ ( به گفته آگاهان ومعمرین ) به دوران قاجاریه برمیگردد که دراینجا اسامی وبرخی مشخصات تعدادی ازقنوات شناسلئی شده به نظر می رساند .

1. قنات سراب عطش  :
این قنات که درشمال شرقی شهرایلام واقع شده ازدامنه ارتفاعات قوچعلی شروع وتاپارک ملت            ( پارک سراب ) ادامه دارد .
آثارسطحی این قنات طی سالهای گذشته بدلیل بخشی ازمنطقه پارک وفضای سبزوتوسعه شهرازبین رفته اما آب آن درمظهرقنات به مصرف فضای سبزمی رسدودرگذشته آب آشامیدنی بخشی ازشهرایلام ازاین قنات تأمین می شده است .
اظهارنظرآگاهان حاکیست که قسمتی ازآب این قنات که دردوره قاجاریه حفرشده بوسیله تنبوشه         ( سیفون ) به میدان مرکزی شهرانتقال وازفواره های سنگی تعبیه شده درمیدان ، خارج می شده است .
معمرین تصریح می کنندکه بخشی ازآب قنات سراب عطش بوسیله تنبوشه به اداراتی که سابقأ دراطراف میدان مرکزی شهر ( 22 بهمن فعلی ) مانند ژاندارمری ، تلگراف خانه ، قلعه والی قرارداشته اند منتقل وشعبه ای دیگرازآن به قلعه علی قلی خان والی واقع درجنوب شرقی شهرایلام هدایت می شده است .

2. قنات چشمه قنداقه :
این قنات طبق اظهارنظرمدیریت میراث فرهنگی استان واهالی ، دردوره قاجاریه ودرزمان حکومت والیان پشتکوه حفاری شده است . ازآنجائیکه مظهراین قنات محلی بنام قنداقه بوده به همین سبب به چشمه قنداقه معروف بوده وآب آشامیدنی اهالی این محل درگذشته ازهمین چشمه تأمین می شده است.
قسمتی ازآب آن نیزبه ادارات سابق مانند طرق ( راه وترابری ) ژاندارمری ، تلگراف خانه ، فرمانداری ، فلاحتی ( کشاورزی ) هدایت وسالهای بعدنیزآب خزینه حمامهای یادگاری وبیطرف ازآب چشمه قنداقه تأمین می شده است .
برخی ازاهالی واقع درمسیراین قنات درگذشته درزیرزمینهای هلالی وجناقی شکل خودنیزآب انبار (حوض سنگی ) احداث وآب رابه زیرزمین خودهدایت می کردندکه سرریزآب حوضهای سنگی از    خانه ای به خانه ای دیگرجریان داشته است .
توضیح اینکه تاکنون آثاری اززیرزمینهاوحوضهای سنگی باقی نمانده است .

گفتگوبامقنی 110 ساله ایلامی

آقای حسین رحمتی مقنی 110 ساله وروشندل ایلامی که حدود 80 سال بکارمقنی گری وحفرچاه اشتقال داشته می گوید که درایام نوجوانی به علت بیماری ، بینائی خودراازدست داده ودراین مدت ضمن حفرچاههای متعددتأمین آب شرب برای اهالی درزمینه لایروبی قناتهای سراب عطش ایلام فعالیت داشته.
وی درخصوص آلات ، ادوات وابزارحفاری گفت درآن زمان هیچگونه وسایلی وجودنداشته وبه علت نبود راههای ارتباطی باشهرهای پیشرفته بااستفاده ازچرم گاو سطلهای چرمی ، می دوختیم وبرای بالاکشیدن خاک وگل حاصل ازحفاری چاهها ازآنهااستفاده می شد واین اواخرکه نوعی لاستیک به ایلام واردسدآنهاراتبدیل به سطل ( دلو ) می کردیم .
وی کلنگ کوچک وبیلچه ورسن ( رسن نوعی طناب است که ازموبزبافته می شود ) راازابزارووسائل دیگرحفاری دستی ذکز کرد .
این مقنی روشندل درخصوص فعالیتهای خودوقیمت هرمترچاه گفت : دراوایل کاربابت هرمترچاه مقادیری گندم وجوویاحبوبات دریافت میکردیم وسپس اجرت حفرچاه به پول تبدیل شدوبیاددارم که درازای کندن یک گز ( یک متر ) سکه های ده شاهی ویک ریالی و پنج ریالی دریافت میکردیم که این اواخرقیمتها افزایش یافت .
آقای رحمتی درباره وضعیت تأمین آب اهالی شهرایلام درگذشته گفت : درقدیم الایام جمعیت ایلام کم بودولوله کشی وجودنداشت وازسوی دیگرچشمه های متعددی وجودداشت که آب شرب مردم راتأمین میکردوساکنان بعضی ازمناطق که به آب چشمه دسترسی نداشتندمبادرت به حفرچاه میکردند که دربعضی ازمناطق چاههای 3 تا 5 متری ودرنقاط مرتفع چاههای 10 تا 20 متری آب موردنیازخانوارهاراتأمین میکردوازسوی دیگرآب قنات سراب عطش که ازدامنه ارتفاعات قوچعلی سرچشمه میگرفت بااستفاده ازتنبئشه قلاع وساختمانهای کشاورزی ، فرمانداری ، مالیه ، ژاندارمری ، پست وتلگراف انتقال داده شده بودکه درمسیرآن بعضی ازمردم نیزقسمتی ازاین آبهارابه زیرزمین وحیاط منازل خودانتقال میدادند وازآن بعنوان سرداب استفاده می کردند .
ایشان بابیان اینکه دراین اواخرچاههائی باعمق 35 مترحفاری نموده ودرخصوص نحوه حفاری قنات گفت :
برای این منظورابتدامیله های چاه حفاری می شدوسپس باضربه هائی که درعمق به دیواره چاه کوبیده می شدمسیر پشته ( گالری ) راتععین وبدین ترتیب میله های چاه رابه یکدیگرمتصل میکردیم .
این مقنی افزودباتوجه به اینکه ازنعمت بینائی محروم بوده وهستم وازآنجائیکه هیچگونه وسائل وابزاری وجودنداشت فقط بوسیله کف دست پشته ( گالری ) رابررسی وبدینوسیله شیب ملایمی به قناتها میدادیم .

سابقه آبیاری در شهرستان مهران

بقایای آثاروبازمانده های تاریخی آب واظهارات معمرین ومطلعین منطقه نشان ازاین واقعیت داردکه درگذشته های دوربخشی ازاراضی مهران بااستفاده ازآب رودخانه کنجانچم وگاوی آبیاری می شده وباغداری وکشاورزی درمهران رونق داشته است .
آقای حاج غضبان خسروی بایکصدسال سن اهل مهران دراین باره می گوید :
باتوجه به اطلاعاتی که ازاجدادمان بصورت سینه به سینه به مارسیده درگذشته ساکنان منطقه ، اراضی کشاورزی راآبیاری می کرده اندوباغداری وکشت انواع محصولات کشاورزی مانند گندم ، کنجد ، ماش صیفیجات و ... درمهران رواج داشته است .
وی تصریح کردنحوه اجرای دقیق پروژه های تأمین آب نظیرقنوات حکایت ازاطلاعات فنی پیشینیان داردوچنانچه دراطراف پروژه های تأمین که اخیرأاجراشده اندمطالعاتی صورت گیردمتوجه خواهیم شدکه گذشتگان درهمین منطقه مبادرت به اجرای پروژه تأمین آب نموده اندکه بعنوان نمونه می توان ازسدتاریخی مرزی برروی رودخانه گاوی یادکرد .
وی گفت بقایای این سددرگذشته وجودداشته که متأسفانه اینک ازبین رفته امابنابرآنچه که ازاجدادخود شنیده ام درنزدیکی تنگه گاوی ( نزدیکی سدانحرافی دردست اجرای گاوی ) آثاریک سدوجودداشته که معمرین عقیده داشتندکه این سدقبل ازاسکندرمقدونی ساخته شده است ودربابادست آن درحوزه بخش ملکشاهی قلعه ای وجودداشته که گویا ملکشاه سلجوقی آنرابعنوان تفرجگاه زمستانی برای زنش ترکان خاتون بناکرده است .
آقای خسروی درموردسایرآثارتاریخی آب درمهران گفت دراین منطقه 7 رشته تونل وقنات ( بشرح زیر) احداث که برای حفرآنها ازوسایلی نظیرچرخ چاه ، دلوهای دوخته شده ازچرم گاووهمچنین بیلچه وکلنگ استفاده می شده است .
1 – تونل رضاآباد بر روی رودخانه کنجانچم :
این تونل که آثارآن درپائین دست تونل فعلی سدانحرافی کنجانچم ( شهیدآل اسحق ) مشاهده می شود دردوره قاجاریه وبه دستورغلامرضاخان والی ساخته شدکهآثارتونل ودهانه میله چاههای آن دردشت رضاآبادکاملأمشهوداست . به نظرمیرسدتأسیسات فعلی کنجانچم الگوگرفته شده ازهمان بندپوشالی وتونل قبلی است .
یکی ازاهالی که درامرحفاری تونل قبلی همکاری داشته می گویدکه تونل کنجانچم بطول 5 تا 6 کیلومتردرزمان حکومت احمدشاه وبوسیله والی پشتکوه وبه استادکاری شخصی بنام شمگه طی مدت شش ماه حفاری شده است این سد قسمتی ازآب رودخانه کنجانچم به وسیله یک سدپوشالی به داخل تونل منحرف وزمینهای زراعتی رستم آباد ، هرمزآباد وفرخ آبادمهران رامشروب نموده است .
این تونل به وسیله مقنی های اهل همدان .کرمانشاه حفرشده است . درپائین دست این تونل به دستور غلامرضاخان والی یک آسیاب ساخته شدکه بوسیله آب تونل به چرخش درمی آمدومتعاقب آن توسط غلام شاه خان نیزیک آسیاب دیگرساخته شدکه بااستفاده ازسرریزآب آسیاب غلامرضاخان والی به حرکت درمی آمد . پس ازمدتی به علت خروج خان ازمنطقه قسمتهائی ازتونل تخریب گردیدکه شخصی بنام یاورکه دائی والی بوددرپائین دست تونل مبادرت به حفریک نهرکردکه بنام نهریاوری معروف شد .

 2 – قنات فیلی ( فیلیه ) :
این قنات درسال 1308 به دستورغلامرضاخان والی درمحدوده اراضی جوچفت ومنصورآبادحفاری گردیدوحدود100 تا120 میله چاه دارد . طول آن حدود 3 کیلومتراست که بدینوسیله آب تره کارقنات رابه اراضی کشاورزی زیردست منتقل می نمود . قنات به گونه ای احداث شده که آب باشیب ملایم جریان داشته ، متأسفانه به علت مرورزمان وعدم نگهداری ، غیرقابل استفاده شده است .
 3 – قنات منصور آباد :
قنات منصورآبادنیزتوسط غلامرضاخان والی پشتکوه باهدف تأمین آب قسمتی ازاراضی کشاورزی منطقه احداث گردیدوحدود 4 کیلومترطول داردودارای 2 شاخه جنوبی وشرقی با 75 میله چاه است .
 4 – قنات زیرکت :
این قنات درپائین دست اراضی منصورآبادوبدستورغلامرضاخان والی حفرشده است .
 5 – تونل ، قنات وآسیاب امیرآباد :
این تونل به دستورغلامرضاخان والی درمنطقه امیرآباددربخش صالح آبادازتوابع شهرستان مهران دردوران قاجاریه  به منظورمشروب نمودن اراضی امیرآباداحداث گردیدکه ازطریق یک سدپوشالی بخشی ازآب رودخانه کنجانچم به این دشت هدایت می شد . علاوه برآن آسیاب خان نیز به چرخش در می آورد .
بررسیهای بعمل آمده نشان میدهدکه قنات امیرآباددرسال 1307 بدستوروالی وقت بااستفاده ازنیروی انسانی ووسائل وابزاراولیه نظیرکلنگ ، بیلچه ، سطل های چرمی وچرخ چاه حفرشده است .
درسنگ نبشته ای که مربوط به عهدغلامرضاخان والی است( این سنگ نبشته بطول 2 متروعرض 1 متردرمنطقه تخت خان ازتوابع بخش صالح آبادموجوداست )  بابیان تاریخ حکومت والیان درباره اقدامات آنان وازجمله قنات امیرآبادمطالبی به رشته تحریردرآمده است که به لحاظ ارتباط باموضوع قسمتی ازمتن مذکوررابا هم می خوانیم :
هوالله تعالی ، ..... بعدازوفات مرحوم حسن خان ، صفحات ثلاثه پشتکوه به مرحومان علیخان واحمدخان وحیدرخان انتقال یافته ، مرحوم حیدرخان جدغلامرضاخان والی وفتح السلطنه امیرتومان درسنه 1273 وفات نمود ، بعدازمرحوم مغفورحسین قلیخان والی تابه ثراه ، به والی گری پشتکوه منصوب شده واقدام درخدمات بدولت ابد مدت قاهره شاهنشاه عجم جاه شاه شهیدناصرالدین شاه قاجارنورالله مرقده ودرزمان فرمانروائی حمزه میرزاامیرجنگ تابه ثراه والی گری پشتکوه راهم به والی مرحوم محمت ودرزمان حکمرانی امیرخان سردارازجانب دولت ابدمدت ، ملقب به جناب صارم السلطنه سرداراشرف وامیرتومان شده ، عمرشریف والی مرحوم 68 سال بودودرزمان سلطنت مظفرالدین شاه نورالله مرقده درسنه 1318 وفات یافت . مقبره والی مرحوم ،  دروادی السلام نجف اشرف است .
والی مرحوم ابنیه متعددبنانمادازجمله قلعه وباغ وکاخ وحمام حسین آباددرسنه 1294 به معماریت استادآقای کرمانشاهی ونظارت حاج محمدعلی شیرازی به انجام رساندونخلستان وقلعه حسینه رادرسنه 1297 به معماریت استادآقای کرمانشاهی ونظارت میرخلیل بیگ رشنوادی باتمام رسانده وبعددرسنه 1307 به معماریت استادقنبربگ تفنگچی باشی ملکشاهی به حفرقنات امیرآبادوطواحسین قیام وبه اتمام رسانیدو .....
دربخش دیگری ازاین سنگ نوشته بابیان برخی دیگرازاقدامات والیان پشتکوه درباره قنات سرداریه ( مله بازان ) وقنات های آسمان آبادبدین شرح سخن به میان آمده است ..

درسنه 1325 دربدوجلوس سلطنت عادل محمد علیشاه به حکمرانی صفحه طرهان برقرارودرهمین تاریخ به حفرقنات سرداریه مشهوربه مله بازان به معماریت استادحسین مقنی باشی اصفهانی باتمام ودرهمین تاریخ چندرشته درآسمان آبادکه مشهوربه اشرف آباداست به اتمام رسانید .    
بگفته اهالی بابهره برداری ازتأسیسات فوق امیرآبادازنظرباغات ومزارع کشاورزی به دشتی معمور مبدل شده است .
گفتنی است که سدانحرافی وایستگاه پمپاژامیرآباددرپائین دست سدپوشالی والی قراردارد .
 6 – قنات چالاب مهران :
حفراین قنات نیزمربوط به دوره قاجاریه وحکومت والیان پشتکوه است که درآن زمان آب یک حلقه چاه حفرشده راازطریق این قنات به اراضی کشاورزی منتقل می شده است وبخشی ازآن نیزبه مصرف تأمین آب احشام خان والی می رسیده است .
باپایان یافتن حکومت والیان پشتکوه ، بین دوطایفه شوهان وباوه پیرمحمدبرسرتصرف این قنات اختلاف روی دادکه درسال 1317 قنات واراضی کشاورزی اطراف ، بین دوطایفه مذکورتقسیم شدولی این تقسیم بندی درسال 1329 به نتیجه رسیدوطرفین دعوی بنحوه تقسیم راضی شدند .
 7 – سدانحرافی مزی :                                                              
به گفته معمرین بخش ملکشاهی برروی رودخانه گاوی ودرمحلی موسو به مزی درگذشته آثاریک سدانحرافی وجودداشته است . اطلاعات رسیده ازگذشته ( سینه به سینه ) حاکسیت که این سددرزمانهای قدیم که بستررودخانه گاوی بالابوده ، بناشده است وآب آن بااستفاده ازنهرهای متعدددشتی راکه علیخان کشته نام داشته آبیاری می نموده است .
8 - آسیاب آبی بانروشان
آسیاب مذکور از جمله بناهایی است که در شمال روستای بانروشان و درکناررودخانه ای به همین نام وجوددارد و از نظر جغرافیایی در حوزه بخش صالح آباد واقع است
این بنا با استفاده از مصالح بومی نظیر سنگ و گچ احداث و تاکنون بارها بازسازی و دارای انبار و محل آسیاب گندم و جو وذرت بوده و در آخرین مرحله به شکل یکی از منازل روستایی نوسازی شده سقف آن با چوب و کاهگل پوشش داده شده است
پره های چوبی و سنگ این آسیاب با استفاده از آب رودخانه بانروشان به چرخش در می آمده و درکنارآن حوضچه ای وجود دارد که به گفته اهالی سرریز آب آسیاب بداخل آن هدایت میشده است،
9-کانال انتقال آب تنگ نیاز
در مدخل و ورودی دشت صالح آباد تنگه ای صخره ای و کوهستانی وجوددارد که بنام تنگ نیاز معروف است و آب رودخانه بانروشان از این تنگه عبور مینماید
اظهارنظر معمرین منطقه حاکیست که بمنظور تاءمین آب حمام خان و نیز آبیاری بخشی از زمینهای کشاورزی به دستور والی پشتکوه ، کانالی که با استفاده از سنگ و گچ ( احتمالا“ ساروج ) در وسط ارتفاعات صخره ای با پرتگاهی کاملا“‌خطرناک ساخته شده که بعلت ریزش کوه از بین رفته و فقط قسمت بسیارکمی از این معماری در دامنه صخره قابل روءیت است
درخصوص وجه تسمیه تنگ نیاز  ، اظهارنظرهای متفاوت و ضد ونقیضی ابراز ، برخی معتقدند که یکی از کارگران بنام نیاز درحین ساخت کانال از صخره سقوط نموده و لذا بنام تنگ نیاز معروف شده است . 

آثاروابنیه های تاریخی آب در شهر باستانی دره شهر

درجنوب غربی شهرفعلی دره شهرازتوابع استان ایلام بقایای یک شهربزرگ باستانی وجودداردکه کارشناسان قدمت آن رابه دوران ساسانی اسلامی تخمین زده اند .
نگاهی هرچندگذراوشواهدموجودنشان می دهدکه این شهرزمانی ازتمدن درخشانی برخورداربوده وازنظرکشاورزی وبازرگانی باتوجه به جریان رودخانه های پرآبی نظیرسیمره وسراب دره شهرازجایگاه ویژه ای برخورداربوده است .
برخی ازتحقیقات بعمل آمده توسط کارشناسان ومحققین نشان میدهدکه این شهرزمانی باداشتن حدود 20 هزارنفرسکنه درزمان حکومت آل بویه ( احتمالأسال 258 هجری ) براثریک زلزله مخرب ویران شده است . درجایجای این خرابه باستانی ، ساختمانها ، آثاروابنیه های فراوانی وجودداردکه عمومأبامصالح ساختمانی محلی مانندقلوه سنگ ، سنگ لاشه وگچ که درمنطقه به وفوریافت می شودساخته شده اند .
درخرابه های شهرباستانی که درعین حال وبه اشتباه ازآن بنام شهرباستانی ماداکتویادمی شود آثارو      ابنیه های تاریخی آب مانند پل بند ، چاههاوشبکه های توزیع آب وجوددارد .
بگفته کارشناسان میراث فرهنگی درمعابر ، خیابانهاوکوچه های این شهرباستانی ومخروبه تنبوشه هائی که نشانگرتوزیع آب است وجوددارد که به علت ویران شدن شهر ، آثاری ازتنبوشه هادرعمق خرابه ها مشاهده شده است . همین کارشناسان میگویندچاههائی که درمیان خرابه های این شهرباستانی دیده شده یاباهدف تأمین آب شرب حفاری شده یابه عنوان چاههای جذبی برای دفع فاضلابها مورداستفاده قرارمیگرفته است .
آثاروابنیه های تاریخی آب :
   1 – پل بندشهرباستانی دره شهر
یکی ازآثاروابنیه های تاریخی آب موجوددرشهرباستانی دره شهرقسمتی ازیک بندعظیم است که متأسفانه درحال ویرانی است .
این پل بندبرروی مسیلی ساخته شده که ازمیانه شهرباستانی دره شهرمی گذرد . پلبندمذکورمتأسفانه به علت مرورزمان وبی توجهی درحفظ ونگهداری آن ونیزبه علت جریان سیلابی مسیل منهدم وتازمان تهیه این گزارش حدود 50 مترآن باقی مانده است وبیم آن میرودکه باقیمانده آن نیزویران شود .
بنظرمیرسدکه این پلبندهمزمان ویادراوج تمدن واقتدارشهرباستانی دره شهربامصالح ساختمانی قلوه سنگ سنگ لاشه وملات ضخیم گچ به سبک زیبائی ساخته شده است .
ارتفاع پلبندحدود 2 تا 3 متروعرض آن حدود 4 متر می باشد .
سقف این بنای ارزشمندازنوع قوسی است که برای ساخت آن ردیفهای سنگ لاشه وقلوه سنگ چیده شده وبین هرردیف باملات ضخیم گچ پئشش داده شده است وضخامت تقریبی سقف تابالاترین نقطه حدود 2 متر است  . مشخصات تقریبی این پلبنددردستورالعمل اجرائی پیشنهادثبت آثارفرهنگی ، تاریخی درج شده است .
   الف : معیارهای ثبت :
این پلبندبه دلیل ویژگیهای منحصربفرد ، سبک معماری و ... اکثرمعیارهای ثبت مندرج دردستورالعمل اجرائی پیشنهادثبت آثارباستانی وتاریخی رادارا می باشد .
   ب : شناخت بنا :
   1 – موقعیت طبیعی :
پلبندشهرباستانی دره شهربرروی مسیلی که ازمیانه این شهرمیگذشته بناشده وازلحاظ موقعیت طبیعی وشرایط اقلیمی این پلبندوبطورکلی شهرباستانی دره شهردردوره ای که اطراف آن راارتفاعات وتپه های بلندی قرارداردواقع شده است . درگذشته رودخانه سراب دره شهرازمیانه آن عبورکرده است .
آب وهوای این منطقه درزمستان سردتامعتدل ودرتابستانها تقریبأ گرم است وجریان رودخانه پرآب ومعروف سیمره به این منطقه اهمیت ویژه ای داده است .
ازلحاظ خصوصیات زمین وزلزله خیزی براساس پهنه بندی لرزه خیزی ایران ، منطقه دره شهردرزون لرزه خیزی متوسط به بالاقرارگرفته است . این زون به لحاظ سایزمرتکنونیک تحت اثرزون گسل راندگی زاگرس که درشمال حوزه به موازات محورطاقدیس کبیرکوه قراردارد می باشد .
براساس تاریخچه زمین لرزه های دوره 1900 تا 1990 میلادی ، تنهایک زمین لرزه بابزرگای موج حجمی 4 / 7 ریشتردر 180 کیلومتری شمال شرقی سایت ثبت شده است ومابقی زمین لرزه ها که اکثرأدرسالهای 1900 تا 1991 میلادی رخ داده کمتراز 5/6 ریشتربوده که بزرگترین آنها درفواصل بیش از 150 کیلومتری رخ داده است . ازسال 1963 به بعدزلزله ای باشدت بیش از6/5 درجه درمقیاس امواج درونی زمین ( ریشتر ) درشعاع 200 کیلومتری رخ نداده است .
تاریخچه کامل زمین لرزه های دوره دستگاهی وزمین لرزه تاریخی منطقه براساس شعاع تأثیرحدود 200 کیلومترازمحل دره شهرموردبررسی وجمع آوری قرارگرفته است که ازعرض جغرافیائی 31 تا 35 وطول جغرافیائی 45 تا 50  49 راشامل می شود . ایلام ، کرمانشاه وخرم آبادهم درزون تأثیرناحیه سایز مرتکتونیکی دره شهر قراردارد .
شدیدترین زلزلزه تاریخی درناحیه سایزمرتکتونیکی دره شهر ( شعاع 200 کیلومتری ) درسده هفدهم پیش ازمیلادبیان شده است که بزرگای آن 6/7 ریشتردرفاصله حدود 130 کیلومتری سایت بوده است .
2 – موقعیت فعلی :
پلبندمذکورکه درمیانه تقریبی شهرباستانی دره شهرقراردارددرحال حاضردرجنوب غربی شهرفعلی       دره شهرازتوابع استان ایلام واقع شده است وموجب تسهیل درترددوعبورومرورساکنان قدیمی شهرباستانی دره شهرکه دردوسوی مسیل سکونت داشته اندشده است .
می توان گفت که پلبندفوق درمجموعه شهرباستانی دره شهرازنظرارتباط سکنه نقش ارزنده ای داشته است . بقایای این پلبندنشان میدهدکه ازآن بعنوان یک دیوارساحلی برای مسیل رودخانه دره شهراستفاده می شده است .
3 – تاریخچه واسم حقیقی بناواسمی که به آن شهرت دارد :
بنابه گفته کارشناسان ، مورخان وبنابرآنچه که دربرخی کتب وآثارآمده است شهرباستانی دره شهربه دوران ساسانی اسلامی است ولذاپلبندمذکوریاهمزمان باساخت این شهرباستانی ویادراوج عزت واقتدارآن ساخته شده بنابراین تعیین قدمت آن به عهدساسانی اسلامی حدسی مقرون به صحت است . نوشته هاوتحقیقات بعمل آمده حاکیست که این شهرباداشتن حدود 20 هزارنفرسکنه درزمان حکومت   آل بویه ( احتمالأ 258 هجری ) براثرزلزله ای مخرب ویران شده است .
این بنای ارزشمندنشان ازتمدن ، غنای فرهنگی مردم آن عهدداردومی توان اطلاعات جامعی ازتاریخ معارف انسانی و علوم وفنون بخصوص سبک معماری درآن جستجوکرد .
دررابطه بااسم آن بایدگفت ازآنجائیکه درگذشته بخصوص درمحل ازشهرباستانی دره شهربه غلط بنام ماداکتویادمی شود . لذابعضی پلبندمذکوررابنام پل یاتونل ماداکتومی شناسند .
4 – مشخصات بنا ( عوامل وعناصرتشکیل دهنده ) :
شکل کلی ، مصالح ساختمانی وطرزبکاربردن آنها ، پلبندشهرباستانی دره شهرقوسی شکل است وبامصالح ساختمانی قلوه سنگ ، سنگ لاشه وگچ که به وفوردرمنطقه یافت می شود ، ساخته شده است .
دیوارهای این پلبندازمصالح فوق ساخته شده وسقف آن نیزقوسی شکل وباهمین مصالح احداث شده اند.
برای ساخت طاق قوسی شکل ردیفهای سنگ لاشه وقلوه سنگ چیده شده وبین هرردیف باملات ضخیم گچ پوشش داده شده که ضخامت تقریبی سقف حدود 2 مترتخمین زده می شود .
5 – نوع بهره برداری وخصوصیات بارزآن :
این پلبندکه برروی مسیل ساخته شده برای سهولت درترددساکنان این شهرباستانی که دردوسمت مسیل سکونت داشته اندساخته شده ودیوارهای مستحکم آن به عنوان دیوارساحلی وسیلبندنیزعمل میکرده اند .
سبک معماری کم نظیرواستفاده ازمصالح ساختمانی محلی ( سنگ وگچ ) ازجمله خصوصیات بارزاین بنای ارزشمند است .
6 – عوامل تزئین کننده بناونوع آن :
درحقیقت بایدگفت که بنای پلبندوسبک معماری بکاررفته درآن خودعامل مهمی درتزئین وزیبائی شهرباستانی دره شهر است .
7 – نوع مالکیت بنا ( وقفی ، دولتی ، خصوصی وبلاصاحب ) :
همانطوریکه اشاره شده این پلبنددرداخل شهرباستانی دره شهرکه جزوآثارملی است واقع شده است به عبارت دیگرخرابه های این شهرباستانی که حدود 60 هکتارمساحت دارد کلأ درفهرست آثارملی به ثبت رسیده است .
8 – اقدامات انجام شده درموردحریم بنا :
تمام خرابه های شهرباستانی دره شهرتعیین حریم شده اماپلبندفوق تعیین حریم نگردیده است .
9 -  توضیحات ضروری واختصاصی بنا ومشخص کردن ویژگیها :
پلبندموجوددرداخل شهرباستانی دره شهرازجمله بناهای چشمگیروارزشمنددراین محوطه باستانی است ، سبک زیبای معماری ، بکاربردن مصالح ساختمانی محلی ( سنگ وگچ ) طاق قوسی شکل ، نحوه چیدن ردیفهای سنگ درطاق ودیوارها واستفاده ازملات ضخیم وگچ دربین ردیفهای سنگ ، جلوگیری ازهجوم سیل بااستفاده ازاین پلبندبداخل شهرباستانی درگذشته ، هدایت آب رودخانه سراب دره شهربه اراضی پائین دست ازجمله ویژگیهای فرهنگی ، تاریخی ، هنری ومعماری پلبند می باشد .
ج – اشاره به اقداماتی که دردوره های گذشته برروی بنا انجام شده است :
 1 – دخل وتصرف انجام ومشهودبنا :
دراثرمرورزمان ، جریان سیلاب وبی توجهی درامربازسازی وحفاظت درآستانه ویرانی وانهدام کامل است وتاکنون بخش مهمی ازآن نابودشده بجزویرانی تدریجی دخل وتصرف درآن مشهودنیست .
2 – تعمیرات گذشته : -
3 – تعمیرات متأخر :
4 – کاربری موجودوپیشنهادی بنا :
درحال حاضربناهیچگونه کاربری نداردامادرصورت بازسازی وحفاظت ونگهداری می توان به آن کلریری های زیر داد :
• بابازسازی پلبندوبرداشتن کف مسیل ازسنگهاوشن وماسه می توان قسمتی ازسیلابهای خسارت باری که هرساله خرابه های شهر دره شهرونیزشهرفعلی دره شهرراتهدیدمی کندبه خارج از منطقه هدایت نمود .
• درصورت بازساری می توان ازهمین مسیل قسمتی ازآب سراب دره شهرراجهت آبیاری اراضی کشاورزی پائین دست انتقال داد .
• درصورت ببازسازی می توان این اثرراکه مبین بارغنی فرهنگی ، تاریخی ونشانگرگوشه ای ازفعالیت دست ساختهای پیشینیان است برای آیندگان حفظ کرد .                         
    2 – پل تاریخی گاومیشان :
گاومیشان پلی است زیبا ، حیرت انگیزکه آثاروبقایای آن درپائین دست تلاقی دورودخانه سیمره وکشکان بچشم می خورد . تحقیقات بعمل آمده نشان می دهدکه فنداسیونهاوبطورکلی بنای اولیه این پل مربوط به عهدساسانیان ودیوارهاوقوسهای جناقی ودهنه های بزرگ آن متعلق به دوران اسلامی است .
پل گاومیشان که درحوزه شهرستان دره شهرقرارداردیکی ازراههاومعابرمهم باستانی عهدساسانیان بوده که این منطقه رابه پلدخترمرتبط می ساخته است .
پل مذکوردارای 5 دهنه بوده که اکنون فقط یک دهنه آن سالم باقی مانده است .
نگاهی هرچندگذرابه نحوه ساخت وسازفنی وپیچیده آن گویای این واقعیت است که دهنه های پل بگونه ای احداث شده که باجریان آب رودخانه هماهنگی کامل داشته که این امروسایرویژگیهامنجمله زمین شناسی پی پل ، کیفیت ومصالح اجرائی آن سبب شده که پل گاومیشان ازنظراهمیت ساخت وهنرمعماری درردیف پروژه هائی نظیرسی وسه پل ، پل خواجوو.... قرارگیرد .
کارشناسان میراث فرهنگی ، پل گاومیشان رامشابه پل شادروان درشوشترمی دانندوبرای آن ازجهات تاریخی ، فرهنگی وهنرمعماری ارزش فراوانی قائل می باشند .
ازآنجائیکه رودخانه سیمره درطول تاریخ وبویژه درفصول پرآبی ، رودخانه سیلابی وطغیانی بوده لذاچشمه طاقها بگونه ای ساخته شده که بعنوان موج شکن های قوی دربرابرسیلابهاوامواج سهمگین عمل می نموده بطوریکه دیواره پایه ها پس ازسالهای متمادی پایداربرجای مانده است .
درخصوص جریان خروشان آب رودخانه سیمره درازمنه گذشته بایدگفت که کثرت طاقها ، ارتفاع پل ، طول وعرض ستونها وگستره شن وماسه درساحل رودخانه نشانگراین واقعیت ودلیلی برطغیان شدیدسیمره بوده است .
پایه وتکیه گاههای اصلی پل مدوروقطورمی باشدومصالح بکاررفته درآن شامل سنگهای بزرگ تراشیده شده مکعب شکل ( باابعادتقریباً مساوی ) می باشدکه بصورت ردیفی بطرزماهرانه ای برروی یکدیگرچیده شده وپایه های اصلی پل رابوجودآورده وداخل پایه هاباقلوه سنگ وزمینه ساروج اجراشده است .
به عبارت دیگرمصالح اصلی پل سنگ وساروج وسقف طاقهاباآجرساخته شده است . طاقهای جناقی ، دالانهاوراهروهای این پل همگی ازآجرهائی به ابعاد تقریبی 25  20 سانتی متری بناشده ونمای داخلی آن بوسیله ملات گچ مزین گردیده است .
درتشریح بیشترویژگیهای هنرمعماری این بناباید افزودکه پل گاومیشان دارای طاقهاوطاقچه های مسدودوباز ، دالانهاوموج شکن هائی است که دالانهاوطاقهابوسیله راهرویاچندپله به هم متصل شده که وجودپله هاودرگاههادرمیان دالان ستون میانی نشان میدهدکه این پل فقط یک راه ارتباطی نبوده بلکه احتملاًازآن بعنوان یک کاروانسرانیزاستفاده می شده است .
درفاصله تقریبی 500 متری پل وروی صخره های سنگی سواحل راست وچپ رودخانه پلکانهائی موجوداست که احتمالاً مربوط به دوران قبل ازساخت پل بوده که متأسفانه اکنون تعدادکمی ازاین    پله ها باقی مانده است . ازظاهرپل چنین استنباط می شودکه درادواربعدازساخت موردمرمت وبازسازی قرارگرفته است .
هنری اولینسون مشاورنظامی ارتش انگلیس درباره این پل می نویسد :
حدود 8 مایلی شرق سیمره پل قدیمی بنام پل خسرووجودداشته است که آثاردوتاازپایه های آن هنوزبه چشم می خورد .
ازمشاهده وضع ظاهری آثاراین پل کاملاًپیداست که همزمان باشهرسیمره وشیروان ساخته شده است .
پلی که هم اکنون برروی سیمره قرارداردیکی ازبهترین پلهائی است که درایران وجودداردوآن را  حسین خان والی بزرگ ومعروف لرستان به سال 1008 ه . ق تعمیرنموده است وطول آن 165 گام میباشد.
درخصوص نام ووجه تسمیه این پل گویندکه گاومیشان ازگاماشان که تحریفی ازگاماس یاگاماس آب که سرچشمه اصلی رودخانه سیمره است ، برگرفته شده است .
واژه گاماس ازدوکلمه گا به معنی گاو و ماس به معنی ماهی ( ماس دراصطلاح محلی به ماست گفته میشود ) تشکیل گردیده است .
اهالی منطقه ازگاومیشان بعنوان گاومیشو یا گامیشو یادمی کنند وبعضی براین باورندکه درزمانهای قدیم گاومیشیی نرجفت خودراگم کرده وبرای یافتن آن درتمام غارهاودره ها به جستجومی پردازدوسرانجام آن رادرغاری درهمین محدوده پیدامی کندوازآن پس این پل ومنطقه اطراف آنراگامیشویا گاومیشونامیده اند .
بعضی ازمورخان براین اعتقادندکه پل گاومیشان درسال 334 ه . ق براثرزلزله ای که مهرجان قذق     (دره شهرکنونی ) راویران کرده ازبین رفته که جداشدن پل ازیکدیگروپراکندگی آن میتوانددلیلی برصحت این ادعاباشد .
درهمین حال گفته می شودکه دردوران معاصر ( دوران رضاخان ) طایفه ای ازلرستان قصدحمله وتصرف دره شهرراداشته اندکه ساکنان دره شهربرای جلوگیری ازحمله احتمالی دشمن مبادرت به تخریب پل گاومیشان نمودندکه چنین باوری نمی تواندمقرون به صحت باشد .
به گفته اهالی درقسمت انتهائی پل  بطرف لرستان سنگ نبشته ای وجودداشته که جستجوبرای یافتن آن بجائی نرسیده است  .
واقعیت مسلم این است که این پل مهم وارزشمندتاریخی براثرمرورزمان ، طغیان رودخانه وعوامل جوی وانسانی درحال تخریب کلی است وچنانچه برای بازسازی آن اقدامی بعمل نیایدقطعاً درآینده کمترین اثری ازآن بجای نخواهد ماند .
 3 – قنات فاضل آباد :
دردامنه تپه های واقع درنزدیکی روستای فاضل آبادازتوابع شهرستان دره شهر 2 رشته قنات وجودداردکه اهالی ازآن بعنوان ( کاریزبالاوکاریزپائین ) نام می برند . آبدهی قناتهای مذکورکه به مصرف کشاورزی میرسد درفصل تابستان وپائیزکاهش می یابند .
سالخوردگان محلی به نقل ازپدران وگذشتگان خودمی گویندکه کاریزهای فوق پیوسته وجودداشته وتاریخ حفرآنها مشخص نیست .
4 – پل تاریخی چم نمشت :
این پل درعهدساسانیان برروی رودخانه سیمره ( واقع درشهرستان فعلی دره شهر ) ساخته شده ودرمحل ازآن بعنوان پل چم آب برده یادمی شود .
ازاین پل جزبقایای چندپایه ویران شده اثری بجای نمانده وبه مرورزمان وبعلت طغیان رودخانه سیمره ازبین رفته است .
ابودلف جهانگردعرب که درسال 341 هجری قمری درسفربه این منطقه ازروی پل فوق عبورکرده ازآن بعنوان یک پل بزرگ وزیباوعجیب ودو برابرپل خانقین یادکرده ویاقوت ( مترجم سفرنامه ابودلف ) پل چم نمشت راازعجایب پلهای عالم ذکرکرده است ( برگرفته ازیکی ازتألیفات جناب حمیدایزدپناه )
بنابرآنچه که درتألیف فوق آمده است این پل 18 دهنه داشته که اندازه دهنه هرطاق یافاصله بین دوپایه 15 متراست وطول تمام پل بیش از 270 متربوده است .
اندازه هرپایه 96 متروداخل یکی ازپایه هاکناره شمالی توخالی وطاق زده است که عشایرهنگام قشلاق برای کاهدانی یاجای احشام خودازآن استفاده می کرده اند . تخته سنگهائی که درساختمان پایه ها بکاررفته تا یک مترعرض وبیش ازیک مترطول دارند .
5 – نهر ماژین :
ماژین یکی ازدهستانهای تابعه شهرستان دره شهرازتوابع استان ایلام است که آثاریک دژباستانی وبقایای یک شهردراطراف آن وجودداشته است . آب این شهرطبق شواهدموجودبااستفاده ازیک نهربزرگ تأمین می شده است .
درکتب آثارباستانی وتاریخی لرستان دراین باره آمده است :
درساحل جنوبی سیمره آثاریک دژبزرگ وباستانی وساختمان یک شهردراطراف آن دیده می شود .
تمام این آثارازقلوه سنگ وگچ است . مسیرنهربزرگ که ازکوه کبیرکوه ( کور ) سرچشمه می گرفته ، تأمین می شده است . این نهردربستری بعمق 20 مترجاری است وبیشترآب آن درزمین شنی فرومیرود وممکن است این آثارازعهدساسانیان بجای مانده باشد .
6 – حوض های سنگی تنگ بهرام چوبینه :
درفاصله 2 کیلومتری شرق تنگه شیخ مکان ( شیخ ماخو ) تنگه ای بنام تنگه چوبینه وجودداردکه گفته   می شوداقامتگاه وشکارگاه یکی ازسرداران ساسانی بنام بهرام چوبینه بوده است .
برروی ارتفاعات صعب العبوراین تنگه صخره ای ، آثاری تاریخی ازجمله حوض هائی کنده شده ازکوه وجوددارد که قدمت آن مربوط به عهدساسانیان است .
یکی ازحوضهای کنده شده ازکوه ، حوضی است که درمقابل یک دژوباهدف ذخیره آب ساکنان دژکنده شده است .
7 – آسیاب باستانی شیخ مکان :
ازگذشته های دورونزدیک آسیاب های متعددی درگوشه وکناراستان ایلام وجودداشته که آثاروبقایای برخی ازآنها درمناطق مختلف این استان بچشم می خورد .
مهمترین آسیاب موجوددراستان ایلام آسیاب تنگه شیخ مکان ( شیخ ماخو ) است که قدمت آن به دوره اسلامی تخمین زده شده است .
این آسیاب درتنگه صخره ای شیخ مکان ودرنزدیکی روستائی به همین نام که ازتوابع شهرستان دره شهر است قرارداردوراه دسترسی به آن ازمیانه روستای مذکورعبور می کند .
سبک بنای آسیاب که مبین هنرمعماری هنرمندان آن عصراست بااستفاده ازسنگ وساروج ساخته شده است . هرچندقسمتهائی ازاین بنا به علت جریان سیلاب وگذشت ایام تخریب شده امابایداذعان داشت که مقاومت آن بااستفاده ازمصالح سنگ وساروج ساخته شده ، مبین استحکام وهنرمعماری دوره اسلامی است لذاباتوجه به اهمیت تاریخی وسبک معماری مرمت وبازسازی آن اجتناب ناپذیراست ، درغیراینصورت طولی نخواهدکشیدکه کمترین اثری ازآن باقی نخواهدماندزیراهمانطوریکه اشاره شدبه این اثرتاریخی – باستانی لطمات وخسارات زیادی واردشده است .
این آسیاب ازنظرشکل ظاهری به یک آتشکده شباهت داردواندازه سطح داخل آن 3   6 متروبلندی طاق گنبدی آن 5 متراست که سقف آن بوسیله چندطاق که برروی پایه ساخته شده به یکدیگرمتصل شده است . این بنا که کف آن بعلت جریان سیل پرشده است دارای 2 اطاق است که بنظرمیرسدیکی ازآنهابه انبارگندم ودیگری محل آسیاب کردن گندم بوده است ودرب آن بسمت شرق بازمی شود ودیوارداخلی اطاقهاباگچ اندود شده است .
درتنگه شیخ مکان ودرغرب آسیاب وبرروی ارتفاعات صخره ای وصعب العبور ، دیواری ازسنگ وساروج ساخته شده که قدمت آن به دوره ساسانیان تخمین زده می شود .
گفته می شود که برروی ارتفاعات تنگه چنداطاقک نگهبانی برای حفاظت ازقلعه شیخ مکان ویاسایرتأسیسات ونیزکنترل ترددوعبورومرورکاروانها بناشده که ارتباط با آنهاازطریق پله هائی که برروی صخره حجاری شده میسرشده است .
8 – حوض سنگی اشتره :
این  حوض دردره ودامنه صخره ای کوه اشتره درنزدیکی روستای دول گلاب واقع دربخش بدره ازتوابع شهرستان دره شهرقراردارد .
حوض سنگی اشتره که نشان ازهنرحجاری مردم عهدخودداردباحدود 165 سانتی مترطول و 60      سانتی مترعرض و 30 سانتی مترعمق درکف فرورفتگی کوه صخره ای اشتره تعبیه شده وقطرات آبی که ازصخره چکیده می شودبوسیله شیاری که دریکی ازاضلاع آن ایجادشده هدایت می شود . 
حوض مذکورازیک قطعه سنگ نسبتاًبزرگ بطرزماهرانه ای تراشیده شده وبنظرمی رسدکه افرادفرصت طلب وسودجوبرای دستیابی به اشیاء عتیقه دراطراف آن به کندوکاوپرداخته اند .
برای تعیین قدمت تاریخی این حوض اطلاعات ومدارک مستندی ( فعلاً ) بدست نیامده امابنابرآنچه که سینه به سینه به سالخوردگان محلی رسیده این حوض درطول قرون متمادی درکوه اشتره وجودداشته است . گفتنی است که دردامنه کوه اشتره تپه های باستانی وتاریخی وجوددارد .
 9 – آب زمزم :
درنزدیکی بدره ودردره ای موسوم به ( خِرجابر ) آبگیری بچشم میخوردکه درنزداهالی بنام زمزم معروف است . این آبگیرحدود 3000 مترمربع مساحت ودربعضی ازنقاط حدود 10 مترعمق دارد .
برخی ازاهالی منطقه درباره این آبگیراعتقاداتی افسانه ای دارندوبراین باورندکه نیمی ازاین آب تلخ ونیمی دیگرشیرین وغیرقابل شرب است درحالیکه آب آن قابل شرب وگوارا می باشد .

آثاروابنیه های تاریخی آب درشهرستان شیروان ، چرداول

آشنایی بابرخی از آثار تاریخی آب در بخش هلیلان :
-
در بخش هلیلان واقع در شهرستان شیروان و چرداول جدای از 164 مجموعه باستانی شامل : تپه ، قبور ، زاغه و....... سازه های تاریخی آب شامل پل باستانی کر و دیت ( پسر ودختر) تاءسیسات تاریخی آب در قلعه سام (درارتفاعات مشرف بر روستای چمبور فرخینوند ) قنات تاریخی موسوم به قمش کهره ، قنات آخه نازار( نام حفارقنات) و قنات چشمه ماهی و نیز غار آبی سرآو در شمال روستای کهره ، کانال انتقال آب سرچم ، غارآبی دوش آب ، بانقلا و غیره وجود دارد که خلاصه گزارش برخی از این آثار را باهم می خوانیم :
1-  پل تاریخی کرودیت :
درروستای باریکه دردهستان بیجنوند ازتوابع شهرستان شیروان ، چرداول وبرروی رودخانه سیمره پلی وجودداردکه قدمت آن مربوط به عهدساسانیان است .
این پل که درمنطقه ای بنام ( سه پله ) واقع است بنام کرودیت معروف است  ( درگویش محلی کر بمعنای پسر ودیت بمعنای دختر است ) که پایه های آن باسنگهای بزرگ وسایرقسمتهاازسنگ وگچ ساخته شده است .
طول هریک ازپایه هاحدود 17 متروپهنای هریک نیزحدود 5/6 متر می باشد .
این پل که به سبک بسیارزیبائی ساخته شده دارای چهاردهنه است که پایه های اول ( شرقی ئغربی ) برروی کوه بناشده ودیگرپایه هاازسنگهای کف رودخانه بالاآمده اند .
پل کرودیت دارای چهارطاق بوده که اندازه دهنه هریک ازطاقهاحدود 11 مترمی باشدکه متأسفانه طاق دوچشمه آن بکلی ویران شده وسایرقسمتهانیزدرآستانه تخریب قراردارند .
این پل ارتباط بین لرستان وایلام ( فعلی ) رامیسرساخته است .
 2 – خط انتقال آب کمول :
کمول یکی ازروستاهای تابعه دهستان بیجنوندواقع درشهرستان شیروان ، چرداول است که درآن بقایای یک شهرباستانی مربوط به دوره ساسانی وجوددارد .
درآن زمان وبمنظورتأمین آب شرب سکنه بااستفاده ازتنبوشه های سفالی یک خط انتقال آب بطول تقریبی 500 متراحداث شده وبدین ترتیب قسمتی ازآب رودخانه سیمره به کمول انتقال داده             می شده است . 
3 – قنات کهره  :
سوابق تاریخی این قنات مربوط به دوره قاجاریه است که حدودیک کیلومترطول دارد .
بااستفاده ازقنات مذکورآب موردنیازاستخروکاخ ابوقداره ازآبرفتهای دامنه ارتفاعات کهره تأمین         می شده است . 
4- کانال تاریخی سرچم :
این کانال در محل به کانال برزو معروف است و بنا به اطلاعاتی که سینه به سینه به نسل حاضر انتقال یافته، طی قرون و اعصار گذشته وجود داشته و اهالی روستاها براین اعتقادندکه این کانال به دستور یکی از حکام وقت بنام برزو جهت انتقال بخشی از آب رودخانه خروشان و تاریخی سیمره و آبیاری اراضی دیم و مستعد هلیلان ، زمانی احداث شده که بستر رودخانه با اراضی همجواراختلاف ارتفاع نداشته است .
این بنای تاریخی ازمحلی بنام تنگ حمام لان و ازمنطقه ای کاملا“ سنگی شروع شده و باتوجه به صخره ای بودن آن ، سازندگان این بنا با استفاده از سنگ در اندازه و قواره های مختلف قسمت شیبدار آنرا لاشه چینی کرده و با برداشتن مقداری ازسطح سنگی و کوبیدن کف کانال با استفاده از نوعی ملات آنرا استحکام بخشیده و بدینوسیله از نفوذ آب بداخل درزهای سنگی جلوگیری کرده اند، کانال مذکور پس از عبور از قسمتهای سنگی و صخره ای شیبداردر ساحل رودخانه سیمره نمایان و بخشی از دیواره آن با سنگ و ملات لاشه چینی شده پس ازپیچ و خمهای فراوان از دامنـــه تپه ها به سمت روستای سرچم فعلی امتدادیافته است و بدینوسیله مقدارقابل توجهی از اراضی حاصلخیز و دیم دشت هلیلان آبیاری شده است .
این اثر تاریخی با ایستگاه پمپاژی که طی سالیان اخیر احداث شده از مسیرمستقیم حدود (5) کیلومترفاصله دارد ، متاءسفانه قسمت صخره ای این کانال که از دامنه ارتفاعات تنگ حمام لان می گذردبه دلیل ریزش کوه در دل خاک مدفون شده اما قسمتهایی از آن در ابتدای تنگه 0حمام لان ، حاشیه رودخانه سیمره و ادامه آن تا نزدیکی روستای یاد شده قابل روءیت است و در بعضی موارد در مسیرخاکی این بنای تاریخی کانال انتقال آب جدیداحداث شده است.
    5 -  غار، دوش آب بانقــــلا :
غارو دوش آب بانقلا واقع در منطقه زردلان ( یک) یا زردلان گرمسیری بر روی ارتفاعات و تنگه ای به همین نام وجود دارد که بعلت نبود راه ، دسترسی به آن جز با پای پیاده و یا استفاده از چهار پایان فعلا“میسر نیست .
این غارو دوش آب مشرف بر دره ای بسیارعمیق و خطرناک است که در نقاط مرتفع آن آثار معماری صخره ای وجود دارد که نشان از دوران شکارورزی و سکونت بشر در غارهارا متبادر به ذهن میکند .
سقف این غارها در ابتدا بسیار کوتاه بوده و بشر برای استفاده ازآن با وسایلی که دراختیار داشته اند بخشهایی از سقف غاررا کنده اند که نشانه های سقف برداری آن کاملا“‌مشهود میباشد ، پس از عبور از روستای کوهستانی بانقــــــلا کــه 5- 6 خانوار در آن سکونت دارند ، رسیدن به غارو دوش آب به سختی امکانپذیر است زیرا که در میانه قله کوهی مشرف برتنگه و دره ای خطرناک واقع شده ، در نزدیکی این غارجاده ای سنگی وجود دارد که در لبه پرتگاه این معبر سنگهایی تقریبا“ بزرگ که جنبه حفاظتی دارد به چشم میخورد .
به گفته ساکنان روستای بانقلا برفراز این غار بناهایی وجود دارد که موءید و مبین وجود معماری صخره ای در این منطقه است و راه رسیدن به آن دالانی عمودی و باریک اما کوتاه است که حدود 3 تا 4 متر بالاتر از غار قرار دارد که در این صورت در گذشته وسایل و امکاناتی برای صعود از غار به مکان فوقانی وجود داشته است .
علیرغم اظهارنظر مردم مبنی بروجود یک دوش سنگی ( به شکل دوش حمام) کمترین اثری از آن وجود نداشت اما در زیر محلی که دوش سنگی وجود داشته قطعه سنگ تقریبا“ بزرگی مشاهده شد که کف آن به اندازه نشیمنگاه یک انسان کنده کاری و بنظر میرسد که سمت راست وچپ آنرا با استفاده از ملات ساروج مرتفع ساخته و به شکل یک مبل سنگی نامنظم است که احتمالا“ انسانهای آن دوره برای استحمام روی آن می نشسته اند.
در وسط ورودی غار که حدود 20 متر طول دارد قطعه سنگ بلند دیگری تعبیه شده و با استفاده از ملات ساروج آنرا به سقف صخره ای متصل نموده اند 
لازم به ذکراست که ساکنان منطقه که بارها ازاین مکان دیدن کرده انداز سنگ کنده کاری شده واقع در زیر آبچکانهای متعدد که در زیر ( دوش آب) قرار دارد بنام مبل سنگی یاد میکنند %ب 15/10

قناتهای قدیمی شهرستان دهلران

دویرج یکی ازرودخانه های بزرگ ومعروف شهرستان دهلران که بابهره گیری ازآب این رودخانه بخشی ازاراضی کشاورزی منطقه آبیاری میگردد .
براساس شواهدعینی درسواحل چپ وراست این رودخانه ودردامنه ارتفاعات گاواره وموسوم به منطقه علی کشته تعدادی تونل انتقال ( قنات ) وجودداردکه مدارک مستندی مبنی برروشن شدن قدمت احداث آن ( فعلاً ) یافت نشده امابنابراطلاعاتی که بصورت سینه به سینه ازگذشتگان به نسل فعلی رسیده این تونلهاطی قرون واعصارگذشته وجودداشته است واهالی ازآنهابه قمش گاوریاقمش گُبریاد میکنند .
مردم منطقه وبخصوص معمرین دهلرانی وموسیانی به نقل ازاجدادخودمعتقدندکه این تونلهاقدمتی به درازای تاریخ کهن منطقه دارندوبه همین سبب وبگونه ای که ذکرش بمیان آمدازآنها بنام قمش گاوریا گَبرنام می برند .
قمش درلهجه محلی به میله های چاه اطلاق می شودوانسانهای اولیه بانام گاوریاگَبریادمیگرددلذامردم وبخصوص معمرین تأکیددارندکه تونلهای فوق درطی قرون واعصارگذشته وجودداشته است .
بررسیهاومطالعات اولیه نشان می دهدکه درساحل چپ ( بخش غربی ) دویرج 4 رشته تونل که هریک به فاصله تقریبی 150 مترازیکدیگرقراردارند، وجودداردکه دهنه ورودی آنهابعلت جریان سیلاب مسدودشده است ودرپائین دست به چندرشته فرعی که بسوی دهلران ، دشت اکبرودشت بیات کشیده شده ، تقسیم شده اند .
تونلی که بسوی دشت بیات امتدادداردحدود 15 کیلومترطول داردومظهرآن محلی بنام شورماهی است که به سمت میمه بیات جریان می یابد .
درآن سوی رودخانه ودربخش شرقی دویرج نیزیک تونل انتقال آب دیگروجودداردکه بگفته مردم زمینهای پتک اعراب وبره بیجه رامشروب می نموده است .
بررسی واظهارنظرونقل قول وآنچه راکه معمرین ازگذشتگان خودشنیده اندمبین این مطلب است که تونلهای انتقال آب مذکورموجب ترویج کشاورزی وباغداری شده ودراراضی منطقه انواع محصولات کشاورزی ، نخیلات ، مرکبات وانواع میوه های درختی تولیدمی شده است .
چندنفرازاهالی تصریح کردندکه طی سالهای گذشته درداخل چاههای تونلها ، آبزیانی نظیرسگ ماهی رابچشم خویش دیده اندومعتقدندکه درصورت بازسازی تونلها ، می توان بخش دیگری ازاراضی کشاورزی به روش سنتی وثقلی آبیاری نمود .
برای روشن شدن زوایای تاریک این پروژه های قدیمی وتعیین طول دقیق وابعادآنهااحیاناً دستیابی به قدمت تونلهاانجام مطالعات بیشترضروری به نظر می رسد وامیدمیرودبادست یازیدن به این مهم چگونگی تلاش پیشینیان دررابطه بانحوه انتقال آب به اراضی دوردست روشن گردد .
آبشارتاف تافه وآسیابهای آبی هًوًر
در 35 کیلومتری جاده دهلران – ایلام ودرغرب روستای بیشه درازوشمال روستای هاویان ودردامنه ارتفاعات کبیرکوه ، منطقه ای باستانی موسوم به هور ( havar ) وجودداردونشانه هاوبازمانده وبقایای آسیابهای آبی متعددنشان ازاستفاده بهینه گذشتگان ازآب درچرخه طبیعت دارد .
هوربااینکه درحوزه شهرستان گرمسیری دهلران قراردارداماازآب وهوائی مطلوب برخورداراست .
وجودآبشار تاف تافه رویش وفراوانی گلهای نرگس ، اکوسیستم این محل راباسایرمناطق گرمسیری دهلران متمایز ساخته است .
بررسیهای اولیه نشان میدهدکه آبشارموصوف سبب اسکان واستقراربشرواحداث آسیابهای آبی متعددشده ودرحال حاضربقایای 17 آسیاب درآن به چشم می خورد که ازبین آنها 3 – 4 آسیاب آبی که استفاده از آبشار تاف تافه به چرخش در می آمده اند تقریبریأ شکل ظاهری خودرا حفظ کرده اند .
بگفته معمرین محل آسیاب های هور 50 – 60 سال گذشته بازسازی شده ومورداستفاده قرارمی گرفته اند وتعیین قدمت وزمان ساخت آنها به تحقیقات وبررسیهای بیشترنیاز دارد .
پل آب بر هفتکده :
درکنارروستای ازتوابع بخش زرین آبادودردوسوی رودخانه میمه پایه های یک پل آب بروجودداردکه بااستفاده ازمصالح سنگ وگچ وساروج وآجربناگردیده است .
تحقیقات بعمل آمده حاکیست که ساخت این بنا به هدف انتقال بخشی ازآب رودخانه میمه به اراضی کشاورزی پائین دست ساخته شده وپایه های آن به ارتفاع تقریبی 7 مترساخته شده امابصورت نیمه کاره رها گردیده است .
هرچندعلت عدم اتمام آن درپرده ای ازابهام قرارداردامااهالی منطقه بااستنادبه اظهارنظرنیاکان خودبراین باورندکه عدم همکاری مردم باعوامل اجرائی باعث ناتمام ماندن این پل شده است .
ازآنجائیکه این اثرتاریخی احتمالاً دردوران قاجاراحداث شده لذابادرنظرگرفتن جهات مختلف چنین اظهارنظری نمی تواندبه صحت باشد .
پایه های این بنای تاریخی بحدی محکم است که باوجودجاری شدن سیلابهای سهمگین ومخرب کماکان پابرجاست .

تالاب دوقلوی سیاه گاو :
این تالاب طبیعی درفاصله 23 کیلومتری جنوب شرقی آبدانان ودرابتدای رودخانه سیاه گاوودردامنه ارتفاعات کبیرکوه واقع شده وازشمال به ارتفاعات کبیرکوه وازشرق به روستای نقل وازغرب .جنوب غرب به تپه های اطراف محدودگردیده است .
آب دریاچه های سیاه گاو باحدود5/1 هکتارمساحت بصورت جوشان ازسازندهای گچساران تأمین وباعث تشکیل رودخانه ای بنام سیاه گاو می شود که وجودنیزارها ، درختان بید ، گون وسایرگونه های گیاهی ، این محل رابه چشم اندازی زیبامبدل ساخته است .
درتشریح خلاصه مشخصات این دو دریاچه باید گفت که دریاچه اول بیضی شکل بوده که طول قطربزرگ آن حدود 80 متروحداکثرعمق آن نیزنزدیک به 30 متر می باشد .
آب این دریاچه به دریاچه دوم واردوباوجودچشمه های جوشان آن به دایره ای به شعاع 30 متر شباهت داردکه حداکثرعمق آن 20 متر می باشد .
خصوصیات وویژگیهای این دریاچه بگونه ای است که قابلیت ثبت درفهرست آثارملی وطبیعی رادارد .